Domates Yetiştiriciliği

Amerika'nın keşfinden (15. yüzyıl) sonra Avrupa'ya getirilen ve Osmanlı'nın 19. yüzyılın sonlarına doğru tanıştığı Domates bitkisi, günümüzde dünyanın en çok tüketilen sebzelerinin başında geliyor.

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütünün verilerine göre; 180 milyon ton ile dünya sebze üretiminin %16'sını domates oluşturuyor.

Domatesin en çok yetiştirilen sebze olmasının sebepleri hem insanların beslenme alışkanlıklarının çok önemli bir parçası olması hem de sanayide üretilen salça ya da ketçap gibi birçok ürünün hammaddesi olarak kullanılması olarak gösterilebilir.

Türkiye'de de en çok üretilen sebze konumunda olan domatesin, 2017 verilerine göre yılda 13 milyon tona yakın üretimi yapılıyor. Üretim yapılan bölgelerin başında Akdeniz ve Ege Bölgesi gelirken, şehirler olarak baktığımızda sırasıyla Antalya, Bursa ve Manisa gelmektedir.

Domatesin tarihine ve günümüzdeki ticari durumuna da değindiğimize göre artık bitkinin kendisini incelemeye başlayabiliriz.

Domates Nasıl Bir Bitkidir?

Domatesin bilimsel adı Solanum lycopersicum olarak geçer. Bitki, Solanaceae familyasına ait bir türdür. Aynı familya içerisinde patates, biber ve bunlara benzeyen diğer sebzeleri de barındırır. Tek yıllık ve çok yıllık çeşitleri bölgeden bölgeye farklılık gösterek yayılmıştır.

Domates bitkisi ikiçenekli ve otsu bir bitkidir. Yaşlandıkça odunsu bir bitkiye dönüşür. Oluşturduğu kazık kök sistemleri 2 metre derinliğe kadar ulaşabilir. Meyvelerini salkımlar halinde üretir. Gövdesinin üstünde üç tomurcuk oluşur ve bu tomurcuğun gelişimi son bulduğunda bitki meyve üretmek için yan gözelere işaret gönderir.

Yaprakları genelde bileşik yapıda olur. Bazı çeşitlerinin 10-25 cm uzunluğunda basit yaprakları vardır ve bunlar 5-7 yaprakçıktan oluşur. Salkım dalları da yapraklar da küçük küçük tüylerle kaplıdır.

Çiçekleri sarı, korolla üzerinde beş adet taç yapraktan oluşur. Çarpları 1-2 cm civarındadır ve uç meristem dokuda gelişirler. Üzümsü meyveleri, hafif oval ve yuvarlak şekildedir. Düzgün, koyu sarı renkte tohumlar içerir.

Domatesin Çeşitleri Nelerdir?

Domates'in dünyanın en çok yetiştirilen bitkilerinden biri olduğundan söz etmiştik. Ticari anlamda da çok büyük bir pazara sahip olan domatesin günümüzde 9.000'den fazla çeşidi olduğu tahmin edilmektedir.

Bu çeşitleri gelişme formlarını göz önünde bulundurarak kategorize edersek karşımıza üç ana kategori çıkacaktır: Sırık (Indeterminate), Semi-determinate (Yarı-sırık), Determinate (Bodur)

1. Indeterminate (Sırık) – Bu kategorideki domateslerin gelişmesi sürekli olarak devam eder. Bitkiler çiçek salkımları arasında sabit sayıda yapraklara sahiptir. Bu çeşitler ağırlıklı olarak seralarda kullanılır zira açık tarlada yetiştirilirse, herek ile desteğe ihtiyaçları olacaktır.
2. Semi-determinate (Yarı sırık) – Bu kategorideki domateslerin, dalların gelişimi daha ileri safhada duran çeşitler vardır. Bu kategori özellikle açık tarla yetiştiriciliğinde tercih edilir.
3. Determinate (Bodur) – Bu kategoride yan dalların gelişimi (çeşide bağlı olarak) belli bir çiçeklenme sayısından sonra durur.

Domates Bitkisi İçin Sıcaklıklar Nasıl Olmalıdır?

Domates, ılık ve sıcak iklimlerde yetişen bir bitki türüdür. Soğuklardan hiç hoşlanmaz. Ülkemizde bu kadar çok üretilmesinin sebeplerinden biri de iklim koşullarının gayet uygun olmasıdır. Özellikle Akdeniz ve Ege bölgelerindeki iklim domates için çok elverişlidir. Peki gelelim önemli sıcaklık derecelerine.

Yetiştirme döneminde sıcaklık -2°C'ye düşerse bitki tamamen zarar görecektir. Sıcaklığın 14°C derecenin altına düştüğü zamanda ise olgunlaşma gecikir ve verim düşer.

Domates bitkisinin büyümesi için en uygun sıcaklık 22-26°C arasındadır. Sıcaklık 15°C'nin altına ve 35°C'nin üstüne çıktığı zaman meyve tutumunda düzensizlikler görülebilir. Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkının 8-12°C derece olması beklenir.

11°C altındaki sıcaklıklarda çiçekler açar ancak tozlanma ve döllenme açısında problemler yaşanır. İyi bir tozlanma ve döllenme için sıcaklığın en az 16-17°C den yüksek olması gerekir.

Genel olarak ısı 24 derecenin üzerine çıktığında seralar havalandırılmaya başlanmalıdır. Oransal nem %65- 70 olmalıdır. Döllenme için ise nemin %70-80 olması gerekir.

Domateste Güneşlenme

Domates yetiştiriciliğinde ışığın rolü çok önemlidir. En az 6 saat boyunca doğrudan güneş ışığı alan bölgelerde yetiştirilmesi gerekir. Isı yüksek ancak ışık düşükse, bitki zayıf gelişir ve boya kaçar. Isının düşük, ışığın yüksek olduğu dönemlerde ise bitki gelişimi yavaşlar.

Düşük ışıklanmada şiddetli meyve dökümleri görülebilir. Ayrıca ışık yoğunluğunun meyvelerde askorbik asite ve karaten üzerinde de etkisi olduğu tespit edilmiştir.

Domatesin Toprak İsteği Nasıldır?

Domates toprak bakımından çok fazla seçici olan bir bitki değildir. Kumlu topraklardan, killi topraklara kadar hemen hemen birçok toprak tipinde yetişir. En iyi sonucu almak içinse aşağıdaki gibi bir toprakta yetiştirilmelidir.

Domates; derin yapılı, drenajı iyi, taban suyu sorunu olmayan, iyi havalanan, su tutma kapasitesi yüksek ve organik madde bakımından zengin toprakları sever.

Tuzluluğa dayanıklıdır. pH değerleri 6 - 7 arasında olan topraklarda en iyi sonuçları verecektir.

Domateste Ekim Nöbeti

Art arda aynı bitki türünün yetiştirildiği topraklar bir süre sonra verimsizleşir. Toprağın belirli bir derinliğine kadar besin maddeleri tükenir. Toprak bu hale gelince de düzeltmek için kullanılan ağır kimyasallar hem toprakta tuzluluk yaratır hem de kalıntıları su kaynaklarıyla temas ettiğinde kirlilik yaratır. Bu da diğer canlıların yaşamını etkileyerek doğanın dengesini bozacaktır.

Öte yandan sürekli olarak aynı bitkinin yetiştirildiği topraklarda hastalıklar ve zararlılarda yoğunlaşma görülebilir. Bu yine önlem olarak aşırı derece zirai ilaç kullanımına sebep olacaktır. Böyle bir durumda da yine doğanın dengesinin bozulma ihtimali doğar.

Yukarıda bahsettiğimiz sebeplerden dolayı, sebze yetiştiriciliğinde ekim nöbeti uygulamalarının yapılması tavsiye edilir.

1. Domates derin köklü bir bitkidir. Dolasıyla yüzeysel köklü bitkiler ile art arda yetiştirilmelidir. Bunlara örnek olarak; hububat, pırasa, marul, soğan, sarımsak ve salata grubu verilebilir.
2. Domates yetiştirme döneminde yavaş gelişen bir bitkidir. Dolasıyla hızlı gelişen bitkiler ile art arda yetiştirilmelidir. Bunlara örnek olarak; tatlı mısır, ıspanak, marul, salata grubu, turp verilebilir.

Domateste Dikim Öncesi Toprak Hazırlığı

Ekim işlemlerine başlamadan önce yapılması gereken şey toprağı hazırlamaktır. Bu anlamda en doğru sonucu almak için mutlaka toprak analizi yaptırmak gerekir. Toprak analizleri doğrultusunda bitkinin ihtiyacı olabilecek gerekli besin elementleri taban gübreleri aracılığıyla toprağa verilir. Sonrasından son kez sulama yapılır ve toprak tava geldikten sonra ekim işlemine başlanabilir.

İyi yanmış çiftlik gübresi, kuşkusuz diğer bir çok üründe olduğu gibi domates yetiştiriciliğinde de çok önemlidir. Fide dikiminden 10-15 gün önce 1 dekar sera için tabana 8-10 ton çiftlik gübresi kimyevi gübrelerle karıştırılarak toprağın yüzüne serilerek en az 15-20 cm derinliğinde toprak işlenmelidir.

Domateste Dikim Hangi Aralıklarla Yapılmalıdır?

Domateste fidelerin dikim işleminde kullanılılacak sıra arası ve sıra üzeri bırakılacak aralıklar çeşidin sırık veya yer çeşidi oluşuna, büyüme ve yayılma kuvvetine, toprak şartlarına ve yapılacak bakım işlerinin elle veya makineli olarak yapılmasına göre  ya da sıranın çift ya da tekli olması göre değişebilir.

Sırık domateste, dikim tek sıralıysa;

Sıraların aralığı 80cm, sıra üzeri aralıksa 60cm civarındadır.

Sırık domateste, dikim çift sıralıysa;

Sıraların aralığı 120cm, sıra üzeri aralıksa 60x40cm civarında olmalıdır.

Domateste Dikim İşlemi Sırasında Nelere Dikkat Etmek Gerekir?

Dikim yapılacak fidelerin uygun büyüklüğü 5-6 gerçek yapraklı olduğu dönemdir. Bu dönemde fidelerin uzunluğu 15 -20cm civarındadır. Dikim işlemine başlamadan önce şunlara dikkat etmek gerekir;

• Fidelerin dikimi mutlaka donlar geçtikten sonra yapılmalıdır.
• Toprağın tava gelmiş olması gerekir.
• Dikim sabah erken saatlerde ya da akşam serinliğinde yapılmalıdır. Günün sıcak saatlerinde dikim yapılmaz.
• Fidelerin ilk yaprakları toprak üstünde kalmalıdır. Kök bağazı, 1 - 1,5 cm civarında toprakla örtülmelidir.
• Can suyu çok önemlidir. Fideler dikilir dikilmez can suyu verilmelidir.

Domateste Gübreleme Nasıl Yapılır?

Herhangi bir gübreleme programını kullanmadan önce şunun altını kesinlikle çizmeliyiz:

Toprak ve doku analizi yapılmadan, tarlanızdaki üretim geçmişi hesaba katılmadan herhangi bir gübreleme programı çıkartmak mümkün değildir.

Bu tarz bir durumda ciddi sonuçlar doğabilir. Bu nedenle tavsiyemiz, analizlerinizi yaptırmanız ve gübreleme programınızı bu doğrultuda oluşturmanız ya da profesyonel yardım almanız olacaktır. Burada odaklanacağımız konu ise domates bitkisinin genel olarak besin ihtiyacı ve gübreleme sisteminin arkasındaki temel mantığı anlamaya çalışmak olacak.

Domates Bitkisinin ve Meyvesinin Element Bileşimi

Domates bitkisinde ve meyvesinde bulunan en yaygın 5 besin maddesi şunlardır;

1. Potasyum(K)
2. Azot(N)
3. Kalsiyum (Ca)
4. Fosfor(P)
5. Magnezyum(Mg)

Aşağıdaki görselde belirtilen oransal dağılımlarından da anlaşılacağı üzere domates bitkisinin en çok ihtiyaç duyduğu element Potasyum ve Azot olarak karşımıza çıkar.

Eğer domates meyvesinin element bileşimine göz atacak olursak oranların biraz değiştiğini gözlemleyebiliriz. Meyve'de ciddi oranda (%57) Potasyum ve (%29) Azot bulunur. Buradan yola çıkacak olursak meyve gelişiminde bu iki besin elementinin yüksek öneme sahip olduğunu söyleyebiliriz.

Domateste Yaygın Kullanılan Gübreleme Programı

Domates yetiştiriciliğinde uzun yıllardır uygulanan tekniklerin sonucunda şöyle bir pratik ortaya çıkmıştır:

Domates bitkisi ortalama olarak hektar başı 300 - 330 kg Azot(N), 85 - 93 kg Fosfor(P2O5), 480 - 530 kg Potasyum(K2O), 30 - 35 kg Kalsiyum(CaO) ve 18 - 20 kg Magenzyum'a (MgO) ihtiyaç duyar.

Buradaki ihtiyaçlar bitkinin yaşamı boyunca duyduğu besin elementlerinin tamamını gösterir. Elbette bitkinin bulunduğu aşamaya göre ihtiyaçları da değişecektir.

Domateste ilk meyve büyümeye başlayıncaya kadar azotlu gübre uygulamalarına dikkat etmek gerekir. Bu aşamaya kadar bitkinin azot ihtiyacı düşüktür. Erken dönemdeki fazla azotlu gübreleme bitkilerin vejatatif olarak aşırı gelişmesine neden olurken meyve tutumunu azaltır.

Domateste kaliteyi en çok etkileyen element Potasyum olup, Azot-Potasyum oranı en az 1/2 veya 2/3 düzeyinde tutulmalıdır. Domates üretiminde toplam Azotun %10-30'u, toprakta tutunması iyi olan Fosforun %90-100'ü ve Potasın %50-60'ı fide dikimi öncesinde taban gübresi olarak verilirken; geriye kalan kısımlar üst gübre olarak tatbik edilir.

Domateste Sulama Yaparken Nelere Dikkat Etmek Gerekir?

Seralarda domates yetiştirirken en önemli faktörlerden biri sulamadır. Ne kadar ve ne sıklıkta sulama yaptığınız bitkinin gelişimini direkt olarak etkiler. Sulamayı nasıl yapacağınız ise bitkinin gelişim aşamalarına göre değişir.

Bitkinin su ihtiyacının en yoğun olduğu dönemler çiçeklenme, meyve tutumu ve meyve geliştirme dönemleridir. Bu döneme kadar bitkinin su ihtiyacı sınırlıdır.

Fidelerin dikilip, can suyu bolca verdikten sonra sulamada kullanılan su miktarları azaltılır. Sıklık olarak ise üreticiler genellikle kış aylarında 4-5 günde bir, yaz aylarında ise 2 günde bir sulama yaparlar. Buradaki amaç bitkiyi su aramaya teşvik etmek ve kök gelişimini arttırmaktır.

Çiçeklenme döneminden itibaren yavaş yavaş bitkinin su ihtiyacı artar. Özellikle meyve tutumu ve meyve geliştirme döneminde suya bolca ihtiyaç vardır.

Domates Bitikisine Destek Vermek: Askıya Alma

Seralarda en çok kullanılan domates çeşitlerinin sırık (Indeterminate) çeşitler olduğundan bahsetmiştik. Tek başına büyümekte zorlanan bu domates çeşitlerinin askıya alınmaları ve bitkilere destek sağlanması gerekir. Bitkiye destek sağlamanın faydaları şunlardır:

1. Bitkileri dik tutabilmek
2. Bitkilerin ışık gören yüzeyini arttırmak
3. Sere içindeki hava hareketini sağlamak
4. Verim ve kaliteyi artırmak
5. Erkencilik sağlamak
6. Bakım ve hasat işlemlerini kolaylaştırmak
7. Bitki ömrünü uzatmak için önemli bir uygulamadır.

Askıda dikkat edilecek en önemli konu özellikle meyveler oluştuğunda bitkilerin alacağı ağırlığı çekecek dirence sahip yapıların inşasıdır. Bu yapılara her bitki için ayrı ip bağlanır. İpler bitkiye 3. veya 4. yaprağın gövdeye birleştiği yerin altından gövdeyi boğmayacak şekilde bağlanır. Askıya alma işlemi bitkilerin elastik olduğu öğleden sonra yapılmalıdır ki bitkide yaralanmalar oluşmasın.

Domateste Sağlıklı Gelişim İçin Budama Nasıl Yapılır?

Örtü altı domates yetiştiriciliğinde yapılacak diğer önemli bir bakım işlemi ise topluca budama denilen koltuk alma, yaprak alma ve uç alma işlemleridir.

Domateste gövde ile yaprak sapı arasındaki gözlerde çıkan sürgünlere koltuk adı verilir. Bu sürgünlerin alınması işlemine de koltuk alma denir.

Tek dallı olarak büyümesini istediğimiz bitkinin şeklini korumuş oluruz. Koltukların alınma devresi 5-15 cm boya eriştikleri zamandır. Erken koparıldıklarında yeniden çıkma ihtimalleri varken, büyük koparıldıklarında hem boşa besin maddesi tüketmiş olurlar hem de bitkide açılacak yara yüzeyi artmış olacaktır.

Yaprak alma diğer bir budama şeklidir. Olgunlaşmaya başlayan salkımların altındaki yapraklar alınarak olgunlaşma hızlandığı gibi havalandırma ve ışıklanma da sağlanmış olur. Ayrıca yaşlı ve hasta yapraklarda alınır. Yapraklar aşağı doğru değil de yukarı doğru koparılmalıdır.Bir başka budama şekli de uç almadır.

Bitkilerin fazla uzamalarını engellemek için uç alma işlemi yapılır. Uç alma işlemi planlanan son hasat tarihinden kış aylarında 8-12 hafta, yaz aylarında 5-6 hafta önce bırakılacak son salkımın 3-4 yaprak üzerinden yapılır.

Uç alma işlemi ayrıca bitkinin gelişmesini durdurarak meyvenin olgunlaşmasını hızlandırır. Domates bitkisi sabah öğleye kadar su içeriği yüksek olduğu için daha kırılgandır. Bu sebeple bütün budama işlemleri bu aralıkta yapılmalıdır. Bu işçilik süresini ve yara tabakası oluşmasını azaltır. Budamada dikkat edilecek diğer önemli bir nokta ise budama yapılırken tırnak tabakası bırakılmamalıdır.

Seralarda Havalandırma İşleminin Önemi

Örtü altı domates yetiştiriciliğinde en önemli kültürel işlemlerin biri de yetiştirme ortamın havalandırılması işlemidir. Güneşli bir günde dış ortam soğuk olsa bile örtü altı koşulları bitki için optimum iklim koşullarının üstüne çıkabilir.

Örtü altı koşullarında hava oransal nemimin % 60-90 arasında olması istenir. Hava oransal nemi optimum koşullardan aşağı düşerse verim ve kalite kayıplarına sebep olur. Üstüne çıkarsa hastalık ve zararlı yoğunluğu artar. Erken sonbahar veya geç ilkbahar da havalandırma ile ortam sıcaklıkları yeterli düzeye düşmeyebilir.Bu dönemlerde gölgeleme materyalleri ile sera gölgelendirilmeli ve ortam sıcaklıkları düşmesi sağlanmalıdır.

Domateste Hasat Nasıl Olur?

Serada domates yetiştiriciliğinde çeşitlere ve iklim koşullarına göre değişmekle birlikte fidelerin dikim işleminden itibaren 7 - 11 hafta arasında meyveler olgunlaşır ve hasat için hazır olur.

Öte yandan ne zaman hasat edileceği üreticinin karar vermesi gereken bir konudur. Hasat zamanı belirlenirken;

• Yetiştirme amacına,
• Pazarın uzak ve yakınlığına,
• Çeşidin meyve özelliklerine göre karar verilir.

Örneğin; yetiştirilen bölgede kalacak ya da yakın pazarlara gönderilecek ürünler tam olgunlaşma dönemine yakın hasat edilir. Uzak pazarlara gönderilecek domatesler ise kırımızı ya da pembe hallerinde toplanırlar.

Domates Hasadından Nelere Dikkat Etmek Gerekir?

Erkenci çeşitlerde bitki üzerindeki meyvelerin en az ℅60-70’i olgunlaşınca hasada başlanır. İkinci hasat, kalan domatesin ℅30-40’ı tamamen toplanacak hale gelince yapılmalıdır. Domateslerin hasadında meyveler dikkatsizce bitkiden çekilerek koparılmamalıdır. Çünkü bu şekilde koparılan sapta meyvenin etli bölümünden bir parça kalır ve oluşan çukur, domatesin değerini düşürür.

Bilhassa olgun meyvelerin koparılması gelişigüzel yapılmamalıdır. Domateslerin koparılmasında meyve avuç içerisine alınmalı, sapı etrafında hafifçe döndürülmek suretiyle sapı ile birlikte zedelenmeden koparılmalıdır. Kasalara, fazla üst üste gelmemek kaydıyla düzgünce yerleştirilmelidir.

• Tarla ıslakken hiçbir zaman hasat yapılmamalıdır.
• Hasat sırasında karık içinde mümkün olduğu kadar az gezilmelidir.
• Hasat edilen domatesin taşınması esnasında karık içine uzanmış ve üzerinde yeşil meyveler bulunan dallar bırakılmalıdır.
• Tarla hasattan sonra hemen sulanmalıdır.
• Her sıranın başındaki karık içine su ile birlikte gübre verilmemelidir.

Hasat Zamanı Domates Nasıl Olmalıdır?

Hasat edilen domates:

• Kaliteli, yuvarlak ve düzgün şekilli olmalıdır. Uygun büyüklükte (kg’ da 6-8 meyve) olmalıdır.
• Dilimsiz olmalıdır.
• Rengi hasat kriterine uygun olmalıdır.
• Çekirdek evleri az ve küçük olmalıdır.
• Az çekirdekli olmalıdır.
• Çekirdek evlerindeki kaygan sıvı yeşil renkte olmamalıdır.
• Meyve kabuğunun yola dayanmaya elverişli kalınlık ve elastikiyette olmalıdır.
• Meyveler çatlamamalıdır.
• Dolgun ve bol etli olmalıdır.
• Olgun domateste de sap çukurunun etrafında yeşil renk (yaka) olmamalıdır.

Hasat Sonrası Depolama Yaparken Nelere Dikkat Etmek Gerekir?

Domatesler boyutlarına, şekllerine ve genel durumlarına göre hasat edildikten sonra kategorilere ayrılır. Daha sonra da serin fakat donma tehlikesi yaşamayacakları depolama alanlarına aktarılırlar, böylece potansiyel bir kilo kaybı önlenir. Buradaki optimum sıcaklık 13 °C civarındadır.

Eğer domatesler son olgunlaşma aşamalarında hasat edilirlerse, daha soğuk koşullarda (4°C) depolanabilirler. Fakat daha erken hasat edilirlerse, domatesler talep edilen olgunluk seviyesine ulaşamazlar. Meyvenin kırmızı renginden sorumlu olan maddelerin üretimi düşük hava sıcaklığında durur, bu nedenle büyük olasılıkla yoğun kırmızı renk elde etmeyi başaramayacaklardır.

Ürünlerin Ambalajlarken Nelere Dikkat Etmek Gerekir?

Meyve sapları ile hasat edilen sofralık domates çeşidinde mutlaka ters sıralı kasalar kullanılır. Aksi halde birinci sıranın meyve sapları diğer meyveleri delerek çok kısa sürede çürümelerine neden olur.

Yüksek kaliteli ürün pazarlanmasında viyoller veya tek sıra kasalar tercih edilmelidir. Domateslerde çok sıralı kasalar zorunlu olmadıkça kullanılmamalıdır. Taşımada özellikle sofralık domateslerde dikkatli olmalı, sıcak saatlerde taşıma yapılmamalıdır.