Dr. Mirza GÖKGÖL, Hayatına ve Bilimsel Eserlerine Dair Bir Çalışma - Yük. Zir. Müh. A. Melih MİKAR

Giriş

Bu makaleyi kaleme almamda birçok şeyin etkisi olduğunu söyleyebilirim. Fakülte yıllarında bir staj gününde Bitki ıslahına yıllarını vermiş değerli bir hocamızın odasının taşınmasına yardımcı olmuştuk. Hocamızın kitaplığında olan ve ülke tarımına önemli katkıları olan Yeşilköy Tohum Islah ve Deneme İstasyonu’ na ait çeşitli çalışmaları bize göstermişti. Bu eserlerin çok kıymetli çalışmalar olduğunu ve nerdeyse basılı nüshalarının az olduğundan bahsetmişti. Bununla birlikte kişisel bitki ıslahına olan merakım, kendi arşivimde bulunan birçok kitap, belge ve konuyla ilgili araştırmalarım sonucu kendimi bu satırları yazma ihtiyacı duydum.

Asıl makalenin ana konusu, okuduğum birkaç biyografik yazı ve röportajda yer alan bazı cümlelerin beni etkilemesi ve değerli bilim insanı Dr. Mirza Gökgöl’e karşı kendimi borçlu hissetmem olarak düşünebiliriz.  Karagöz, A. (2012)’e ait makalenin son paragraflarında geçen kabrinin ziyaret edilmesi, eserlerinin gelecek kuşaklara aktarılabilmesi, doktora tezinin Almanya’dan getirilmesi gibi birçok konu bende çözülmesi gerekli bir durum olduğu hissiyatı yaratmış oldu.

Konunun içine girdikçe birçok yeni başlıkla karşılaşıyorsunuz. Farklı illerde birçok sahaf, kitapçı dolaştım. Birçok kütüphane kataloğu taradım. Ulaşabildiğim birçok eserini temin etmeye çalıştım. Ne yazık ki Ülkemizde bilinçli ve arşivlenmiş yapıda bilimsel materyale uğraşmak oldukça zor. Kayıtlar hatalı, eksik veya yenilenmemiş şekilde tutulmaktadır. Herhangi bir konu hakkında araştırma yapmak ise oldukça güç ve masraflı hale gelmektedir.

Ulaşabildiğim kaynaklardan uzun zamanları alan taramalarım sonucunda yeni bilgilere ve eserlere ulaştım. Makalede farklı başlıklarda paylaşacağım bilgilerin bundan sonraki süreçte Mirza Gökgöl hakkında doğru ve biyografik anlamda da anlamlı yer edineceğini düşünmekteyim. Eser listesinin genişletilmiş ve güncel bir halini de ziraat araştırmacıları için makalemde paylaşmış olacağım. Ayrıca daha önceleri değerli meslek büyüğümüzün özelikle buğday ıslahı ve genetik mirası adına Ülkemiz ve Dünya tarımı için önemi dile getirildiğinden dolayı farklı yöndeki çalışmalarının ve hayatına dair anekdotların aktarıldığı bir içerik oluşturmaya gayret gösterdim.

Ülkemiz tarımı, Cumhuriyet dönemindeki o hızlı ve kararlı yükselişini, tüm yokluk ve imkansızlıklar içinde kendini işine, gelecek nesillere daha yaşanılabilir bir dünya bırakmak amacında olan bu idealist bilim insanlarına borçludurlar. Yazım için bana ilham veren ve Dr. Mirza Gökgöl’ ün hayatına dair yazdığı değerli makalelerden ötürü Değerli Hocamız Sayın Prof. Dr. Alptekin Karagöz’e, yazının hayat bulmasında değerli katkılarından dolayı Sayın Mustafa Çelen ve Hortiturkey Ekibine, yaşamına dair birçok anekdotu paylaşan Hafiztimes.com yazarı Sayın Hafız Ahmedov’ a, Mesleğimde rol model olan değerli Hocam Sayın Prof. Dr. Servet Varış’a, teşekkürlerimi sunarım.

Yük. Ziraat Müh. A. Melih MİKAR

Hayatına Dair Genel Bilgiler

Azerbaycan’ın Gence ilinde doğan Hacızade Mirza Bey, yaşamının büyük kısmını ülke toprakları dışında geçirmiştir. Wikipedia (2023c)’e göre Azerbaycan hükümetinin 1920 yılında yurtdışına tahsil için gönderdiği 100 öğrenciden biri olarak Almanya’nın Berlin Politeknik Üniversitesi’ne okumaya gitmiştir (Şekil 1,2).

Sovyet işgali altında Azerbaycan’a dönememiş ve Türkiye’den bir heyetin Almanya ziyareti sırasında, Ülkemize danışman olarak davet edilen Hocası Dr. Ervin Baur’ un kendi yerine öğrencisini tavsiye etmesi üzerine 1926 yılında Türkiye’ de İstanbul Halkalı Ziraat okulunda Doktor Tohum Islah Uzmanı olarak göreve başlamıştır. 1931 yılında Yeşilköy Tohum Islah ve Deneme İstasyonu Müdürü olarak 1961 yılına kadar ülke tarımına büyük hizmetlerde bulunmuştur.

Özelikle Mirza Gökgöl daha çok buğday ve buğday ıslahı ile özdeşleştirilen bir bilim insanı olarak herkesçe tanınmaktadır. Halbuki gerek kendi yayınlarından gerekse Yeşilköy Tohum Islah ve Deneme İstasyonu’nda yapılan çalışmalara, raporlara bakıldığında durumun çok daha boyutlu olduğu görülebilmektedir. Gökgöl, M. ve Tasan, R. (1978)’ e göre buğday, arpa, yulaf, mısır, çeltik, soya fasulyesi, yer fıstığı, kolza, haşhaş, aspir, ay çiçeği, afyon, şerbetçi otu, tütün, hint yağı, yonca, taş yoncası, sudan otu, keten, kenevir, lufa, fasulye, bezelye, bakla ve çeşitli sebzeler üzerine çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan özelikle haşhaş, şerbetçi otu, tütün ve ayçiçeği ile ilk projeler Yeşilköy’de yapılmıştır. Türkiye’nin ilk sebzecilik araştırmaları yine Yeşilköy’de başlamıştır. Buğday ve ayçiçeği ile ilgili yapılan çalışmalar yurtiçi ve yurtdışında saygınlıkla karşılanmıştır.

1934 yılında soyadı kanunu ile “Gökgöl” soyadını almıştır. Bu tarihe kadarki çalışmalarında Dr. Hacızade Mirza olarak geçmiş. İsmi, soyadı inkılabından sonra Dr. Mirza Gökgöl olarak bilimsel yayınlarında yazılmıştır (Şekil 3).

Mirza Gökgöl Azerbaycan’dan ayrılıp tahsil için Avrupa’ya, oradan da Türkiye’ye geldikten sonra uzun yıllar sıla özlemi çekmiştir. Memleketi Gence’ ye ayrı bir sevgisi olan Gökgöl konuşmalarında Cennet gibi bir yer olarak bahsetmektedir.

Mirza Gökgöl, Kurban, T. (2014)’nin bildirdiğine göre Azerbeycan başbakanı Nasib Bey Yusufbeyli’nin kızı Zühre Yusufbeyli ile evlenir.  Kayın validesi Kırım halk hareketi kahramanı İsmail Gaspıralı’nın kızı Şefika Gaspıralı’dır (Ahmedov, 2020b). Önceleri İstanbul’da Yeşilköy sahil kesiminde, daha sonraları ise İstanbul Kabataş civarındaki evlerinde yaşarlar. Karagöz, A. 2012’e göre Gökgöl çiftinin 3 erkek, 1 kız olmak üzere 4 çocuğu olmuştur (Şekil 4).

Mirza Bey, yaşamının son günlerine kadar Kabataş’ta oturdukları evde yaşamıştır. Bu evle ilgili araştırmalarım üzerine şu anda olmadığı sonucuna ulaştım. Kayın valideleri Şefika Hanım’da yaşadığı birçok zorluk, maddi sıkıntı sonucu kızı ve damadının yanına taşınmış ve vefatına kadar burada kalmıştır (Wikipedia 2023a).

Ahmedov, H. (2020a)’un röportajında Mirza Bey’in yeğeni tarafından aktarılan bir anıda İstanbul’a gittiklerinde Kabataş(Ayazpaşa)’da muhteşem manzaralı bir evde kaldıklarını ifade etmektedir. Yine Mirza Bey’in oğlu ile yapılan başka bir Ahmedov, H. (2020b) röportajında, Atamgil’in eki soyadı Hacızade idi. Soyadı Kanunu çıkınca yetkililer öyle Hacı-meci diye bişey yok demişler. Kendine başka bir soyadı bul demişler ve Göygöl’den yola çıkarak Gökgöl olarak soyadını değiştirmiştir. Yıllar sonra kendi evini inşa ederken binaya “Gence” adını vermiş. Özdenoğulu, İ. (2015)’e geçen bir anısında 1958 yılının bir yaz ayında annesi ve kız kardeşiyle birlikte Şefika Gaspıralı Hanımı ziyaret için boğaza yakın, büyük bahçeli ve içinde çok güzel çiçekler olan bir eve gittiklerini dile getirmiştir. Hatta çiçeklerden çok etkilendikleri görünce, Şefika Hanım tebessümle benim damadım “Çiçek Doktorudur” demiş.