Akarisit Nedir?

Akarisitler, Acari alt sınıfına bağlı zararlıların kontrolünü sağlayan pestisitler olarak tanımlayabileceğimiz gibi, akarların (mite) kontrolünde kullanılan kimyasal ilaçlar olarakta tanımlayabiliriz. Akarisitlerin hayvan sağlığında kene, uyuz gibi zararlılara karşı kullanılmasının yanısıra, en yoğun kullanıldığı yer tarım alanlarıdır. Buna ilave olarak akarisitlerin evdeki halı, koltuk gibi yerlerde, akarları ve yumurtalarını öldürecek çeşitleri vardır. Günümüzde kırım kongo kanamalı ateşine sebep olan kene türleriyle mücadelede de akarisitler kullanılmaktadır.

Sıvı yada sıvı konsatreler halinde bulunan akarisitler, tarım makineleri yada sırt pompaları yardımıyla püskürtme yöntemiyle uygulanmaktadır.

Akarlar tarımsal alanlarda asıl olarak II.Dünya Savaşı’ndan sonra ekonomik zararlılar haline gelmiştir. Tarımsal alanda yaşanan gelişmeler; sentetik pestisit ve gübrelerin yoğun kullanımı, sulama ve diğer kültürel uygulamalar nedeniyle, kırmızı örümcek popülasyonlarının ekonomik zarar eşiğinin üstüne çıkmasına neden olmuştur.

Benzil benzoate,1930’ lu yıllarda insanlarda zararlı uyuz türlerine karşı ilk kullanılan akarisittir. Özellikle savaş zamanlarında uyuz zararına karşı kıyafetleri ilaçlamak için kullanılmıştır. Daha sonraki yıllarda benzil benzoate ve fenilbenzoate türevlerinin fitofag akarlara karşı etkili olduğu bildirilmiştir. Ancak bu akarisitlerin fitotoksik etkisi nedeniyle tarlada kullanıma uygun olmadığı görülmüştür. Bu denemelerden sonra ilk spesifik akarisit grubu olan ve DDT’nin türevi olan Difenil bileşikleri geliştirilmiştir.

Seralarda, zararlı akarlara karşı ilk uygulanan spesifik akarisit, 1945 yılında geliştirilen ‘’azobenzen’’dir. Daha sonraki yıllarda piyasaya sürülen akarisit aktif maddeleri; bromopropylate, chloropropylate, chlorobenzilate, chlorfenethol, dicofol, tetradifon’dur. Bunlar birinci nesil akarisitler olarak bilinmektedir. Birinci nesil spesifik akarisitlerin çoğunun etki mekanizması tam olarak ortaya konulmadan önce yasaklanmıştır. Türkiye’de kullanılan birinci nesil akarisitlerden son olarak bromopropylate 2011 yılında yasaklanmıştır.

1960-1970 yılları arasında ikinci nesil spesifik akarisit grubu geliştirilmiştir. Bunlar propargite, organotin(cyhexatin, fenbutatin oxide), formamidinler (amitraz, chlordimeform)’dur. Üçüncü nesil spesifik akarisitler ise akar büyüme düzenleyicilerdir. Bunlar da 1980-1985 yılları arasında kullanılmaya başlamıştır. Bu grupta ise ilk olarak sentezlenen akarisitler clofentezine, hexythiazox’dur.

Akarisitler fitofag akarların mücadelesinde yeni bir çağ açmıştır. Kırmızı örümcekler çok geniş konukçu yelpazesine sahiptir (yaklaşık 800 bitki türü). Özellikle seralarda biyolojik mücadele ajanları başarılı olarak kullanılsa da, akarlara karşı başlıca mücadele akarisitler ve insektisit/akarisit ile yapılmaktadır.

Spesifik akarisitlerin dışında insektisit/akarisit veya fungisit/akarisit olarak kullanılan ilaçlar da akar mücadelesi için kullanılmaktadır. Bir fungusit/akarisit olan kükürt,yüzyıllardır akarlarla mücadele için kullanılmaktadır. İnsektisit/akarisitolarak ise avermektinler ve sentetik piretroitler sıklıkla akar mücadelesi için kullanılmaktadır. Bunlar da akarisit market değerlerine eklendiğinde ekonomik değeri daha da artmaktadır.

Akarisitlerin %80’inin uygulandığı hedef zararlılar; iki noktalı kırmızı örümcek (Tetranychus urticae Koch (Acari:Tetranychidae)), Avrupa kırmızı örümceği (Panonychus ulmi (Koch) (Acari:Tetranychidae)) ve turunçgil kırmızı örümceği (Panonychus citri (McGregor)(Acari: Tetranychidae))’dir.

Dünya çapındaki toplam akarisit kullanımının %74’ü meyveler, bağ ve sebze alanları olmak üzere; turunçgiller (%31), elma ve armut(%23) ve çay (%22) bitkileri oluşturmaktadır.

Günümüzde aktif madde bazında bakıldığında, en son çıkan, farklı etki mekanizmalı akarisitlerin (spirodiclofen, spiromesifen) pazar payında büyük bir yer kaplamasının yanısıra, çok eski yıllarda piyasaya sürülmüş bazı aktif maddelerin de hala kullanıldığı görülmektedir.

Sentetik akarisitleri etki mekanizmalarına göre 4’e ayırabiliriz.

1. Sinir ve Kas Sistemi Etkililer‍

Asetilkolinesteraz İnhibitörleri

Organik fosforlular ve karbamatlar bu grupta yer almaktadır. Organik fosforlular, 1930’ların başlarında bulunmuştur ve bugün hala en çok kullanılan insektisit gruplarındandır. Çeşitli düzenlemelerle kullanımı biraz azalsa da, geniş spektrumlu olması, kullanım rahatlığı ve kalıcılığının fazla olması nedeniyle tercih edilmektedir. Organik fosforlular temas, mide ve solunum yoluyla etkili olabilmekle ile beraber sistemik etkide olanları da bulunmaktadır. Primiphos-methyl, methyl parathion, malathion, chlorpyrifos gibi akarisitler bu grupta bulunmaktadır.

Bir organik fosforlu akarisit olan methylparathion’un, özellikle tarla koşullarında kırmızı örümcekler in üremesini arttırdığı bildirilmiştir. Karbamatlar ise, ilk olarak Physostigma venenosumBalf (Fabales: Fabaceae) bitkisinden elde edilmiştir. Güney Nijerya’ da bu bitkinin zehiri 1840’lı yıllarda fark edilmiş ve daha sonra karbamatların böcek öldürücü etkisi 1947 yılında İsviçre’de saptanmıştır. Karbamatlar karbamik asitesterleridir ve hem temas hem de sistemik etkili olanları bulunmaktadır. Methomyl, carbaryl gibi akarisitler bu grupta bulunmaktadır.

Asetilkolin tanımlanan ilk nörotransmitterdir (Sinir iletiminde rol oynayan kimyasal taşıyıcı). Bir sinirsel uyarı bittiğinde asetilkolinesteraz enzimi asetilkolin ile reaksiyona girerek, Asetilkolini; kolin ve asetik asite parçalayarak sinir sistemindeki uyarı iletişimini durdurur. Asetilkolinesteraz enziminin akarisitler tarafından inhibe edilmesiyle birlikte, söz konusu enzim görevini yapamaz. Böylece sinirsel iletim durmaz, sürekli devam eder. Kasılmalarla ve titremelerle birlikle ölüm meydana gelmektedir.

Sodyum Kanalı Düzenleyicileri

DDT (Dikloro Difenil Trikloroetan) ve türevleri bu grupta yer alır. Ancak DDT ve türevlerinin tamamının ülkemizde kullanımı yasak durumdadır. Dicofol bu grubun en önemli temsilcisidir. IRAC etki mekanizması sınıflandırılmasında etki mekanizması kesin olarak belli olmayanlar grubundadır ve ülkemizde 2011 yılında tam olarak yasaklanmıştır.Ayrıca Chrysanthemum cinerariifolium Vis. (Asterales: Asteraceae) çiçeğinin ekstraktından elde edilen piretrin ve bunun analoglarının sentezlenmesiyle elde edilen sentetik piretroitler de bu grupta yer almaktadır.

En çok kullanılan aktif maddeleri bifenthrin, acrinatrin, cypermethrin ve alpha-cypermethrin’ dir. Piretrin doğada kalıcılığı az, çabuk parçalanan bir maddedir. Bu nedenle de sentetik analogları aranmıştır. Genellikle geniş spektrumlu ilaçlardır. Piretroitler sinirsel iletimi bozan zehirlerdir ve ana etki yerleri voltaj kapılı sodyum kanallarıdır. Sodyum kanallarının açık kalmasına neden olur. Bu sayede iyon dengesini bozarak sinirsel iletimin sürekliliğine yol açar ve akarlar kısa süre sonra ölür.

Piretroitler hızlı knockdown etkisi ilet anılır. Knockdown etkide başlangıçta doğrudan ölüm meydana gelmeyebilir ancak akarların uzun süre hareketsiz kalması nedeniyle, kurumadan ya da doğal düşmanlar tarafından avlanmadan dolayı ölüm meydana gelir.

Sentetik pretroidlerden bir aktif madde olan bifenthrine karşı direnç, ilk defa Farnham et al (1992) tarafından, New York’ta bulunan elma bahçelerindeki Tetranychus urticae Koch ( Acari: Tetranychidae)türünde bildirilmiştir. Ayrıca fenvalerate, permethrin gibi bazı sentetik pirethroitlerin akarlara karşı repellent ve beslenme davranışı bozucu etkileri bildirilmiştir.

Klorid Kanalı Aktivatörleri

Abamectin, milbemectin, emamectin benzoateaktif maddeli, avermectinler ve milbemisinler bu grupta yer almaktadır. Kimyasal yapıları makrosiklik laktondur. Bu gruptaki akarisitler kontakt ve mide zehiri etkilidir. Abamectin, translaminar etkiye de sahiptir, yani yaprağın üst yüzüne uygulandığında hücreler arasından alt yüzüne geçmektedir. Abamectin, toprak kökenli bir aktinomiset bakteri olan Streptomyces avermitilis(Burg) (Actinomycetales: Streptomycetaceae)’in fermantasyon ürünü olan bir biyopestisittir.

Milbemisinler ise Streptomyces hygroscopicus(Jensen) (Actinomycetales: Streptomycetaceae) bakterisinin bir fermantasyon ürünüdür. GABA-kapılı ve glutamat-kapılı klorid kanallarına etki eder. Klorid kanalları hücrenin uyarı sonrası dinlenme durumuna geçmesinde rol oynar. Bu gruptaki akarisitler, klorid kanallarının yüksek dozda aktivasyonuna neden olarak, sinir iletim dengesini bozar. Sinir sistemi sürekli dinlenme durumunda kalan akar, paralize olur, beslenemez ve ölüm gerçekleşir. Abamectinin, özellikle kırmızı örümceğin larva dönemine karşı çok etkili olduğu bildirilmiştir.

Oktopamin Reseptör Agonistleri

Amitraz bu grubun tek örneğidir. Amitrazın tarımsal alanda kullanımı ülkemizde yasaklanmıştır. Ancak hayvan ve insan sağlığını tehdit eden akar grupları için kullanılmaya devam edilmektedir. Kontakt ve solunum zehri etkili bir akarisittir. Oktopamin akar ve böceklerde ‘adrenalin’ görevi görmektedir. Merkezi sinir sisteminin işlevini düzenler ve vücut içerisindeki birçok dokuda genel uyarılma seviyesini yükseltmektedir. Amitraz, vücut içerisindeki oktopamini taklit etmektedir. Oktopamin reseptörlerinin aktivasyonu, uyarılmanın çok fazla olmasına neden olur, bunu kasılma ve titremeler takip etmekte ve ölüm meydana gelmektedir. Düşük dozlarda ise beslenme ve üremeyi baskılamaktadır.

2. Büyüme, Gelişme Düzenleyiciler

Akar Büyüme Engelleyiciler

Clofentezine, hexythiazox ve etoxazole bu grupta bulunmaktadır. Bu grupta bulunan akarisitler kontakt etkilidir. Hexythiazox ise ayrıca mide zehiri etkisine sahiptir. Etoxazole aktif maddesinde ise translaminar etki bildirilmiştir.

Bu gruptaki ilaçlar, akar vücudunda bulunan hormonlara etki eder. Hormonlar, hemolimfte bulunan fizyolojik süreçleri etkileyen kimyasal maddelerdir. Deri değiştirme hormonu (Ekdizon) ve gençlik hormonu (Juvenil hormon) büyüme ile ilgili temel hormonlardır. Deri değiştirme öncesi juvenil hormon seviyesi azalır, ekdizon hormon seviyesi artmaktadır. Bu dengenin bozulması ise deri değiştirme sürecini bozmaktadır.

Juvenil hormon agonisti olanlar, deri değiştirme döneminde seviyesi inmesi gereken juvenil hormonu taklit ederek, seviyesinin yüksek kalmasına yol açarlar. Bu şekilde deri değiştirme gerçekleşmez ve akar ölür. Ekdizon antagonisti olanlar ise, deri değiştirme döneminde artması gereken ekdizonu engeller ve bu süreci bozarak etkili olur.

Bu gruptaki ilaçlar akarların deri değiştirme sürecine etki ederek ölümüne sebep olmaktadır. Ergin akarlarda deri değiştirme olmadığı için, bu gruptaki ilaçlar yumurta, nimf ve larva dönemine karşı etkilidir ancak ergin öldürücü etkisi yoktur. Bu ilaçların çoğunda, erginlerden transovariyal etki ile yumurtalara geçiş görülmektedir. Bu sayede ilaca maruz kalmış ergin dişilerin meydana getirdiği yumurtalarda da ölüm meydana gelmektedir.

Hexythiazox ve etoxazole etki mekanizmalarına göre aynı sınıfta kabul edilmelerine rağmen, birbirlerine karşı çapraz direnç bildirilmemiştir. Clofentezine ise güçlü bir ovisit olarak kullanılmaktadır. Embriyo döneminde ve genç dönemde (larva ve nimf dönemlerinde) hücre gelişimi engellediği düşünülmektedir.

Kalıcılık süreleri uzun, ekotoksikolojik olarak çevre dostu sınıfına dâhil edilirler. Faydalı böcekler ve predatör akarlara karşı güvenli kabul edilmektedir.